آتش لکهنوی

آتَشِ لَكْهْنَوی، خواجه حیدرعلی (د 1263ق / 1847م)، متخلص به «آتش»، فرزند خواجه علی‌بخش از شاعران اردو زبان هند. مصحفی (د 1240ق / 1825م) در آغاز ریاض‌الفصحاء (ص 4-10) ذكر او را آورده و سن او را 29 سال نوشته است. چون آغاز نگارش این كتاب 1221ق / 1806م بوده، ولادت آتش باید در حدود 1192ق /  1778م باشد. عشرت لكهنوی سالهای عمر آتش را نزدیك به 70 نوشته (ص 11)، كه با توجه به وفات او در 1263ق / 1847م تاریخ یادشده تأیید می‌شود. پدران وی از صوفیان هند بوده‌اند و سلسله‌نسب آنان به خواجه عبیدالله احرار نقشبندی (سدۀ 9ق / 15م) می‌رسیده است (مصحفی، 4-10). خواجه علی‌بخش در جوانی از دهلی به فیض‌آباد مهاجرت كرد و حیدرعلی در این ناحیه زاده شد و تحصیلات مقدماتی را در زادگاه خود آغاز كرد، ولی به سبب درگذشت پدر، از ادامۀ تحصیل بازماند. روزگار جوانی را به معاشرت عیاران و لشكریان می‌گذراند و به گفتۀ نواب خان شیفته در گلشن بی‌خار «روش رندانه و وضع بی‌باكانه» داشت (ص 11)، و در آغاز جوانی به «شمشیر باز» معروف شده بود (عشرت، 5).
در فیض‌آباد به دستگاه نواب میرزا محمدتقی‌خان ترقی كه «رئیس» (فرماندار) آن ناحیه بود و در شعر و ادب دست داشت، وارد شد و در آنجا با شاعر معروف، ناسخ، آشنا گردید. پس از آنكه نوّاب یادشده در زمان حكومت غازی‌الدین حیدر پادشاه (1229-1243ق / 1814-1827م) به لكهنو آمد، آتش نیز به این شهر نقل مكان كرد، ولی از آن پس از خدمت در دستگاههای دیوانی كناره گرفت و به حلقۀ شاگردان و مصاحبان مصحفی درآمد و در اندك زمانی از معروف‌ترین شاعران اردوزبان هند شد. آتش دارای مناعت طبع بود،‌ با قناعت و آزادمنشی زندگی می‌كرد و گرد دربار نوابان و شاهان نمی‌گشت. از پیروان خاندان نبوت بود و روش و اخلاق عارفانه داشت (آزاد، 372).
كار آتش غزل‌سرایی بود و گفته‌اند كه در آغاز شاعری به فارسی نیز شعر می‌سرود (مصحفی، 5). غزلیاتش عاشقانه است و رنگ و چاشنی عرفانی نیز دارد. مولوی عبدالسلام ندوی شعر او را از این لحاظ با سخن حافظ قابل مقایسه می‌داند (1 /  218). تأثیر شعر فارسی در مضامین، تشبیهات، تركیبات و غزلیات آتش آشكار است (آزاد، 375، 379). صاحبنظرانِ شعر اردو، كلام او را به پاكیزگی، روشنی، قوت تأثیر، خالی بودن از تكلف و نزدیك بودن به زبان محاوره می‌ستایند (همو، 2-3؛ ساكسینا، 217). تأثیر او در اعتلای شعر اردو در ناحیۀ‌ لكهنو شایستۀ توجه است. گروهی از شاعران آن منطقه از شاگردان و تربیت‌یافتگان او بوده‌اند. پسرش محمدعلی نیز شاعر بود و «جوشی» تخلص می‌كرد (عشرت، 13-14).
دیوان غزلیات او بار اول به تصحیح خود او در 1845م چاپ و منتشر شد و پس از مرگ او تمامی اشعارش در 2 جلد در 1268ق / 1852م در لكهنو، و در 1871 و 1884م در كانپور به چاپ رسید.

مآخذ

آزاد، محمدحسین، آب حیات، لاهور، 1907م؛ ساكسینا، رام‌بابو، تاریخ ادب اردو، ترجمۀ میرزا محمد عسكری، لاهور؛ شیفته، نواب مصطفى‌خان، گلشن بی‌خار، 1252ق؛ عشرت لكهنوی، خواجه عبدالرئوف، آب بقا، لكهنو، 1918م؛ مصحفی، شیخ غلام، ریاض الفصحاء، دهلی، انجمن ترقی اردو، 1934م؛ ندوی، عبدالسلام، شعر الهند، اعظم گره، دارالمصنفین.

فتح‌الله مجتبایی